در خصوص علت خواندن سوره حمد و عدم جايگزيني ديگر سوره هاي قرآن به چند دليل عمده مي توان اشاره نمود كه در متن زير مشاهده مي كنيد.
جامعيت اين سوره
سوره حمد تنها سوره اي است كه از زبان بندگان بيان شده و آيات اين سوره شامل موضوعات گوناگوني مي باشد. امام رضا عليه السلام در اين باره فرموده اند:«( علت اين كه در نماز سوره حمد خوانده مي شود اين است كه:) هيچ سوره اي از سوره هاي قرآن مثل سوره حمد مشتمل بر جوامع خير و حكمت نيست و شرح آن چنين است:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ» با اين عبارت بنده آنچه حق تعالي بر او واجب كرده يعني شكر توفيق يافتنش براي اعمال خير را اداء مي كند.
«رَبِّ الْعالَمِينَ» اين عبارت تمجيد حق تعالي و تحميد او بوده و نيز با آن بنده اقرار مي كند كه او فقط خالق و مالك است نه ديگري.
«الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» با اين عبارت بنده عطوفت خالق را نسبت به خود طلب كرده و هم چنين پروردگار و نعمت هايش بر جميع مخلوقات را متذكّر مي شود.
علت خواندن سوره حمد در نماز
«مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» اقرار به بعث و زنده شدن مردگان و حساب و مجازات بندگان بوده و نيز با اين كلام بنده ملك آخرت را براي حق تعالي اثبات نموده همان طوري كه ملك دنيا را برايش ايجاب مي نمايد.
«إِيَّاكَ نَعْبُدُ» با اين عبارت بنده رغبت و تقرّب خود به خدا را بيان كرده و نيز خبر مي دهد از اخلاص عمل فقط براي خالق نه ديگري.
«إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» بنده با اين عبارت از خدا تقاضا مي كند كه توفيق و عبادتش را زياد كرده و نعمت ها و نصرتش را خالق نسبت به او ادامه دهد.
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» بنده با اين جمله از خدا تقاضاي ارشاد كرده و نيز بدين وسيله به ريسمان هدايتش چنگ زده و هم چنين از خدا مي خواهد كه معرفتش را به او و به عظمت و كبرياييش زياد نمايد.
«صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» اين جمله تأكيد بنده نسبت به هدايت و رغبتش در ارشاد شدن را رسانده و نيز با اين عبارت بنده متذكّر نعمت هاي حق تعالي بر اوليائش شده و هم چنين رغبت و ميلش به مثل چنين نعمت هايي را مي رساند.
«غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» بنده با اداء اين عبارت پناه به خدا برده و استعاذه مي جويد از اين كه در زمره معاندين و كافرين و كساني باشد كه پروردگار و امر و نهي او را خفيف و كوچك مي شمرند.
«وَ لَا الضَّالِّينَ» با اين كلمه بنده از خدا تقاضا مي كند او را معصوم و محفوظ بدارد از اين كه در گروه آنان كه از طريق مستقيم حق تعالي گمراه بوده و بدون عرفان چنين مي پندارند كه اعمال پسنديده و شايسته به جا مي آورند باشد.
و بدين ترتيب در اين سوره جوامع خير و حكمت نسبت به امر آخرت و دنيا جمع بوده به طوري كه با هيچ چيز ديگري برابري نكرده و قابل قياس نيست.»
و بدين ترتيب در اين سوره جوامع خير و حكمت نسبت به امر آخرت و دنيا جمع بوده به طوري كه با هيچ چيز ديگري برابري نكرده و قابل قياس نيست. به دليل همين ويژگي است كه نماز بدون سوره حمد ناقص است.
از امام باقر(عليه السلام) درباره حكم كسي كه در نمازش «فاتحة الكتاب» قرائت نكرده بود، سؤال شد؛ حضرت فرمود:« َ لَا صَلَاةَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَقْرَأَ بِهَا»؛« نمازش، نماز شمرده نمي شود، مگر اين كه در آن«فاتحة الكتاب» را قرائت كند.»
در روايت ديگر مي فرمايند:« كُلُّ صَلَاةٍ لَا يُقْرَأُ فِيهَا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فَهِيَ خِدَاج»؛« هر نمازي كه در آن«فاتحة الكتاب» خوانده نشود، ناقص است.»
فوايد سوره حمد
روايات متعددي در خصوص آثار و فوائد اين سوره بيان گرديده كه در اين جا تنها به دو مورد آن اشاره مي نماييم:
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به جابربن عبدالله انصاري فرمود:« اي جابر! آيا برترين سوره اي كه خدا در كتابش نازل فرموده به تو بياموزم؟ جابر عرض كرد:آري، پدر و مادرم فداي تو باد! اي رسول خدا! آن را به من بياموز. پس رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) سوره«حمد» (ام الكتاب) را به او تعليم داد و فرمود:اي جابر! آيا آگاهت سازم از اين سوره؟ عرض كرد:چرا، پدر و مادرم فداي تو باد! يا رسول الله! از آن مرا با خبر ساز. فرمود:آن شفاي هر دردي است جز مرگ.»
امام صادق - عليه السلام – فرمودند:« اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِي أُمِّ الْكِتَاب»[5]؛« اسم اعظم خداوند، در فاتحة الكتاب مندرج است.»
با توجه به دلايل گفته شده معلوم مي شود سوره حمد، به سبب ويژگي هاي منحصر به فردي كه دارد، بر ديگر سوره ها مقدم است و بر آن ها برتري دارد. از اين رو در نماز، سوره حمد را مي خوانيم.